De dertigste verjaardag van Zwarte Zondag (24 november 1991) herinnerde ons aan twee evoluties, of tenminste aan één constante en één evolutie in de drie voorbije decennia.
De constante
De constante is dat het extreemrechtse Vlaams Belang (doorstart van het voor racisme veroordeelde Vlaams Blok) nog altijd even “vuil” is gebleven naar de richtlijn van stichter Karel Dillen. Zijn partij mocht, aldus de stichter-voorzitter, niet tegen de macht aan schurken; niet teveel water in de wijn doen. Het mocht geen partij als alle andere worden. En inderdaad. Dat is VB niet geworden. Wat een Filip Dewinter indertijd poneerde en op algemene afschuw stootte, wordt vandaag door de aanvankelijk ‘netter’ geachte Van Grieken herhaald. Neem elementen uit het zeventigpuntenplan, neem het discours over de samenzweringstheorie die ‘omvolking’ is. Neem de oproep van voorzitter Van Grieken om in 2024 met ‘linkse leerkrachten’ af te rekenen en de lancering door zijn jongerenorganisatie van een kliklijn, wat begin jaren negentig ook al door het Vlaams Blok gepresteerd werd. Neem ook de talloze gevallen waarbij blijkt dat elementen van meer openlijke neonazi-signatuur in die partij gedijen, er vaak een mandaat bekleden en ondanks het feit dat men er hun neonazi-sympathieën kent, ongemoeid worden gelaten… tot de pers als het ware “licht schijnt op de vampier”.
De verandering
De evolutie of verandering, dertig jaar na 24 november 1991, bestaat erin dat, terwijl extreemrechts niet veranderd is, het zijn plek in het politieke debat en in de media heeft gevonden. Dat heet mainstreaming. Voortaan lijken ze erbij te horen ondanks het racisme, ondanks de samenzweringstheorieën, ondanks het fake nieuws dat ze verspreiden, ondanks de oproep om leerkrachten te verklikken en ze zodoende ook te intimideren … Het klinkt steevast dat hun boodschap niet (meer) genegeerd kan worden, dat ze deel zijn van de democratie aangezien ze succesvol deelnamen aan verkiezingen en over mandaten beschikken in de parlementen. Zo bestond het dat in één week tijd zowel Filip Dewinter als Gerolf Annemans op de publieke zender hun licht mochten laten schijnen op de dertigste verjaardag van Zwarte Zondag, iets dat bijna als iets feestelijks in herinnering werd gebracht.
Het strekt Joël De Ceulaer, senior writer bij De Morgen, tot eer dat hij vorige week in De Afspraak op Vrijdag (27 november) de geïnviteerde Annemans eraan herinnerde dat zijn partij nog steeds dezelfde racistische organisatie was als dertig jaar geleden: “De partij is niet geëvolueerd, niet salonfähiger geworden (…) Het Vlaams Belang is teruggeworpen in de tijd , naar dertig jaar geleden, maar nog een graadje erger”. Ook historicus Vincent Scheltiens herinnerde daar in Knack (2 juni 2021) aan. Naar aanleiding van de heisa rond Jurgen Conings stelde hij dat het Vlaams Belang “door zijn dubbelzinnigheid mee verantwoordelijkheid draagt”; Datzelfde werd ook gesuggereerd door een andere historicus, namelijk door Bruno De Wever in een aan Conings gewijd item in Ter Zake.
De partij is nog steeds dezelfde, alleen de normalisering in de media is geëvolueerd. Helemaal to the point was journalist Marc Reynebeau in De Standaard (2 juni) toen hij schreef: “Voorzitter Tom Van Grieken van Vlaams Belang moet blijkbaar nog wat wennen aan de vele media-aandacht die hem plots te beurt valt, nu zijn partij zo goed scoort in de peilingen. Omdat het hem daarbij intellectueel niet altijd erg lastig wordt gemaakt, gaat de euforie hem weleens parten spelen”. Reynebeau had het toen over het pleidooi van Van Grieken voor een “dominant blank” Vlaanderen, enkele dagen voordien in De Tijd.
Mediatieke zelfcensuur?
Wat opvalt is dat er bij de commerciële en bij de openbare omroep minstens een schroom, wie weet zelfcensuur bestaat om de extreemrechtse koe bij de horens te vatten. De dertigste verjaardag van Zwarte Zondag ging niet gepaard met de inbreng van deskundigen die erop hadden kunnen wijzen dat de partij niet is geëvolueerd. Dat was al flagrant het geval toen Van Grieken na zijn oproep om leerkrachten te verklikken en ermee af te rekenen ongehinderd en zonder tegenspraak zijn verhaal op radio en tv mocht komen overdoen.
Nochtans hadden deskundigen kunnen vertellen dat een partij als het Vlaams Belang haar eigenheid combineert met een gemeenschappelijke discours en ambities van andere Europese extreemrechtse partijen, dat er op dat vlak zeer internationaal gewerkt wordt, dat ervaringen worden uitgewisseld, dat in en rond Vlaams Belang neonazistische elementen hun gang gaan en af en toe eens tegen de lamp lopen… Dat ze van elkaar strategieën kopiëren bleek nog maar eens op zondag 22 oktober met de betoging tegen de zogenaamde ‘pasjesmaatschappij’. Overal in Europa tracht extreemrechts de politieke leiding te nemen van de antivaxbeweging (niet moeilijk als je zelf in complotten denkt) en van de mensen die kritisch staan tegen de anti-coronamaatregelen. Zo hadden de commerciële en publieke zenders minstens de berichtgeving kunnen aanhalen die – mede op basis van onderzoek van Het Observatorium – gebracht werd door de collega’s van De Morgen, Het Laatste Nieuws en De Standaard.
Het midden ligt niet in het midden
Maar nee, voor deze kritische stemmen lijkt niet al te veel ruimte vrijgemaakt te worden. Veel lijkt te staan in het teken van appeasement en mainstreaming van extreemrechts. Dat verklaart onder andere waarom een aantal supernormaliseerders van extreemrechts zoals een Rik Torfs en een Dyab Abou Jahjah ruim baan krijgen om te stellen dat ze vanuit “het midden” (sic) “het gesprek aangaan” met extreemrechts. Beide pundits lieten zich overhalen om in een cosy sfeer wat te gaan drinken en praten met Tom Van Grieken in zijn you tube-programma Toogpraat. Op die manier trachten deze twee opiniemakers Van Grieken telkens vanuit het politieke isolement te wrikken dat hij door zijn extreemrechtse programma zelf heeft bestendigd. Zelfs nadat Sarah Melis ontmaskerd werd als gelieerd met extreemrechts bleven deze heren allebei over haar met lof zwaaien op hun twitteraccount, zonder evenwel haar banden en communicatie met de ‘eindbaas’ van Schild en Vrienden te vermelden. Tegelijkertijd halen deze twee (maar ook andere) opiniemakers op hun twitteraccount soms expliciet, ook impliciet uit naar links en groen. Hun midden ligt niet in het midden.
De mainstreaming van extreemrechts – en de angst voor het succes van extreemrechts – verlamt een deel van onze media, zeker ook de audiovisuele. We hebben het hier niet over de integriteit van individuele journalisten. We hebben het over een redactionele tendens die spoort met de virtuele of potentiële electorale meerderheid in de Vlaamse opiniepeilingen (de ‘samen een meerderheid’-betrachting) van N-VA en Vlaams Belang. Niet toevallig zijn het deze twee partijen die met argusogen het doen en laten van vrt-redacties volgen en luidruchtig becommentariëren.
Het algemeen belang
Over waar democratie inhoudelijk moet voor staan, hoe democratie zich tegen zijn belagers moet beschermen, hoe we de universele rechten van de mens blijven eerbiedigen… daar alles horen we te weinig over. Critici, of het nu academici, politici of – ja, toch zeker ook – journalisten zijn die fundamentele democratische bezwaren hebben ten aanzien van extreemrechts komen almaar minder aan bod in de debat- en duidingsprogramma’s van de Vlaamse televisiewereld. Alsof er een omgekeerd cordon médiatique in het leven wordt geroepen: tegen zij die de mainstreaming van extreemrechts geen goed idee vinden. Zo zien we dat het middelmatige midden heel radicaal wordt in het veroordelen van kritische stemmen die kiezen voor democratie, gelijkheid, vrijheid en universele mensenrechten. Zo zien we dat het middelmatige midden radicaal kiest om aan de koffietafel te schuiven van het Vlaams Belang en haar ego te strelen in de televisiestudio in de plaatst van zij aan zij samen met Het Observatorium anoniem te strijden voor het algemeen belang. Hoe dan ook, we blijven heel formeel en duidelijk: we verwerpen het gebruik van geweld en ondemocratische middelen om dit nobel doel te bereiken.